معنا و مفهوم چند اصطلاح کاربردی حقوقی
معامله از طرف خریدار یا فروشنده قابل فسخ خواهد بود یعنی چه؟ یعنی کسی که حق فسخ دارد می تواند یکطرفه قرارداد را به هم بزند. پشیمانی یا حق پشیمانی که در عرف و برخی قراردادها قید می شود به همین معناست، حق پشیمانی یعنی حق فسخ. در مواردی در قراداد قید می شود که، مثلا، اگر به هر دلیل یکی از چکها برگشت بخورد، فروشنده می تواند معامله را فسخ کند؛ این شرط از نوع شرط فعل می باشد. البته، در مواردی هم با توجه به توافق طرفین، معامله فسخ می شود که در اصطلاح حقوقی، اقاله گفته می شود؛ بنابراین، اقاله زمانی است که متعاملین با توافق یکدیگر اقدام به بر هم زدن معامله می کنند. فسخ: یکطرفه است؛ اقاله: دو طرفه.
اما سوال این است که فسخ در عمل به چه صورت انجام می شود؟ فسخ نیاز به اعلام دارد و این اعلام معمولا، باید سریعا صورت بگیرد. برای اعلام فسخ باید ابتدا از طریق اظهارنامه ی رسمی، فسخ را به طرف مقابل اعلام نمود. گرچه این اعلام برای اطلاع طرف مقابل کافی است اما اگر فروشنده بخواهد به فرض، ملک تحویل داده شده را مسترد کند یا مطالبه ی خسارت کند لازم است دادخواست اعلام فسخ (تأیید فسخ) تقدیم دادگاه حقوقی (از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی) کند و الزام خوانده به پرداخت خسارت یا استرداد مال را هم به عنوان خواسته ی دوم در همان دادخواست مطرح کند. البته ممکن است فسخ برای خریدار باشد مثلا، به جهت عدم حضور فروشنده در دفترخانه اسناد رسمی، در قرارداد فی ما بین، حق فسخ برای خریدار پیش بینی شده باشد، که در این صورت، خریدار می تواند نسبت به فسخ یکجانبه و، در صورت قید در قرارداد، نسبت به مطالبه خسارت نیز اقدام کند.
معامله خود به خود فسخ می شود یعنی چه؟ یعنی اینکه معامله بدون نیاز به هیچ اقدامی فسخ خواهد شد و در اصطلاح حقوقی به معنای انفساخ است. بنابراین، انفساخ یعنی به هم خوردن معامله بدون اقدام از جانب هیچ کدام از طرفین معامله به واسطه ی وقوع یا تحقق شرط یا حالت مذکور در قرارداد. توضیح فنی و حقوقی اینکه اگر در قراردادی بین طرفین توافق شود که به محض وقوع امر یا خودداری از وقوع امری، صرفا با مقرر نمودن این شرط و بدون نیاز به سبب دیگر، آن معامله «فسخ» شود، این شرط به عنوان شرط فاسخ، از مصادیق شرط نتیجه است و چون معامله قهرا فسخ می شود اگرچه سبب آن ارادی و ناشی از توافق طرفین می باشد، ولی حصول نتیجه و انحلال عقد قابل پیشگیری نیست. گرچه صحیح تر آن است که نوشته شود قرارداد «منفسخ» می شود.
معامله ی باطل به چه معناست؟ معامله ی باطل، معامله ای است که هیچ اثری بر آن مترتب نبوده، موجب تملک نیست. مثلا اگر فروشنده، مالک ملک مورد معامله نباشد و بدون اذن و اجازه ی مالک یا بدون داشتن وکالت از مالک اقدام به فروش کرده باشد، معامله باطل خواهد بود. یا مثلا اگر ملکی توقیف شده باشد (رهن بانک یا موسسات مالی، توقیف از طرق مراجع قضایی یا رهن هر شخص حقیقی و حقوقی و…) معامله نسبت به آن مال باطل است (ماده 56 قانون اجرای احکام مدنی) و حتی در مواردی نیز ممکن است جرم بوده مشمول مجازات سه ماه تا یک سال حبس باشد (ماده 663 قانون مجازات اسلامی- تعزیرات).
نکته: دادگاه ها با توجه به بطلان معاملات در موارد مصرحه در قوانین وظیفه دارند حتی اگر اعلام بطلان معامله، جزو خواسته ی خواهان نباشد، معامله را باطل و کان لم یکن اعلام دارند زیرا بطلان امری مطلق است و مقررات عقود و معاملات، آمره و مربوط به نظم عمومی است و اجرای اصالت الصحه نیز در مقام شک و تردید در صحت و یا بطلان معاملات است نه آنجا که با توجه به نص صریح قوانین، معامله باطل شناخته شده است. لازمه ی قانونی و شرعی ترتیب اثر دادن به معاملات و رسیدگی به خواسته های خواهان موکول به صحت معامله است. لذا هرگاه معامله ای باطل باشد ولو هیچ یک از طرفین، بطلان معامله را مطرح نکرده باشد و حتی اصرار به صحت آن داشته باشند باز هم دادگاه مکلف است رأی بر بطلان معامله بدهد، در نتیجه، باب رسیدگی به سایر خواسته ها گشوده نمی شود. البته اگر معامله ای باطل باشد، خریدار می تواند 1. اعلام بطلان قرارداد و 2. الزام فروشنده به استرداد ثمن را از دادگاه بخواهد.
مصطفی محمدی: وکیل پایه یک دادگستری و مشاور حقوقی، مدیر وکیل سرا و موسسه حقوقی در تهران، عضو کانون وکلای دادگستری مرکز